همه ما آدمها گاهی افکاری داریم که ممکن است احساس ناخوشایندی در ما به وجود بیاورد و یا موجب شود که یک سری کارهای تکراری مثل وارسی کردن خاموش بودن اجاق گاز، از پریز کشیدن اتو و یا چک کردن قفل در را هنگام ترک خانه و یا فشردن دوباره‌ی دکمه ریموت دزدگیر ماشین برای اطمینان از قفل بودن درب را انجام دهیم. تا اینجای کار مسئله جدی نیست و این کارها از خیلی از ما سر می‌زند، اما توجه داشته باشید که اگر این افکار موجب اضطراب شدید در شما شود و باعث شود این کارها را نه یک بار و دو بار بلکه بارها و بارها انجام دهید و همچنین سبب شود علاوه بر تحمل رنج زیاد، در عملکرد شخصی، کاری، تحصیلی و اجتماعیتان نیز اختلال ایجاد شود، دیگر وضعیت عادی نیست و می‌توان صحبت از یک اختلال کرد. اختلال وسواسی- اجباری که در ادامه می‌خواهیم شما را با آن بیشتر آشنا کنیم.

اختلال وسواسی – اجباری (obsessive compulsive disorder) یا OCD وضعیتی است که در آن فرد یا دارای وسواس ذهنی است و یا وسواس عملی و یا هر دو این موارد را تجربه می‌کند.  

در وسواس ذهنی، یک سری افکار، تکانه‌ها و یا تصاویر ذهنی موجب اضطراب می‌شوند و در وسواس عملی رفتارهای تکرار شونده‌ای برای کاهش اضطرابتان و یا برای اجتناب از موقعیت‌های ترس آور در شما بروز می‌یابند.

از جمله وسواس‌های ذهنی رایج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ترس از ابتلا به بیماری‌هایی مثل ایدز و یا سرطان
• ترس از مسموم شدن با برخی مواد سمی مثل حشره کش ها
• ترس از آسیب زدن یا کشتن کسی که اغلب اوقات محبوب شماست
• ترس از نجس شدن یا چیزهایی مثل خون و ادرار
• ترس از فراموش کردن انجام کاری مثل خاموش کردن اجاق گاز، بستن در و .....
• ترس از انجام یک کار غیر اخلاقی و نادرست

از رایجترین وسواس‌های عملی نیز که عادت های تکراری هم نامیده می‌شوند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• چیدن اشیاء با یک نظم و ترتیب معین مثل اطمینان از اینکه همه چیز در اتاق قرینه است.
• شستشوی افراطی مثل شستن دستها به کرّات در طول روز
• کارهای تکراری مثل بارها و بارها خاموش و روشن کردن چراغ
• وارسی کردن مثل بررسی مکرر اینکه اجاق گاز را خاموش کرده‌اید
• جمع کردن و ذخیره کردن، مثل نگهداری چیزهایی که به درد نمی خورند.

اکثر افراد مبتلا به اختلال وسواس ذهنی عملی می‌دانند که ترس هایشان درست نیست ولی با این وجود احساس می‌کنند که نمی‌توانند از آنها اجتناب کنند. وسواس ذهنی عملی معمولاً مسائل جدی را بوجود می‌آورد و باعث می‌شود افراد زمان زیادی را صرف کارهایی کنند که پیشتر به آن اشاره شد. این موضوع مانع از آن می‌شود که این افراد وظایفشان را کامل انجام دهند و اغلب این افراد از مکانها و موقعیت‌هایی که آنها را مضطرب می‌کند اجتناب می‌کنند، خود را در خانه حبس می‌کنند و اغلب کسی را در خانه دارند که در انجام وسواس‌های عملی آنها را همراهی می‌کند.  

علت اختلال وسواس ذهنی عملی چیست و چرا تداوم می یابد؟

هنوز علت دقیق وسواس مشخص نشده است. با این حال عوامل ژنتیکی را می توان در بروز آن موثر دانست. معمولاً اعضای خانواده‌ی افراد مبتلا نیز دارای این اختلال و یا سایر اختلالات اضطرابی هستند. البته ژن به تنهایی در بروز این بیماری نقش نداشته و یادگیری و استرس‌های زندگی نیز در تداوم آن نقش دارند.

اما در مورد اینکه چرا این اختلال در افراد تداوم می یابد باید گفت که این افکار وسواسی تقریباً در 90 درصد آدمها وجود دارد اما تفاوت کسانی که به این بیماری دچار می‌شوند با دیگر افراد در آن است که این افراد بیش از سایرین از وجود چنین افکاری ناراحت و پریشان می‌شوند. بیشتر افکاری هم که افراد مبتلا را نگران می‌کند، مغایر با ارزشها و باورهایشان است. مثلاً افکار کفر آمیزی که در ذهن یک فرد مذهبی نقش می‌بندد نمونه‌ای از وسواس ذهنیست.

خوب تا اینجا فهمیدیم که افراد مبتلا به این اختلال در مورد افکارشان حس بدی دارند و از وجود چنین افکاری بیش از سایرین ناراحتند. اما قضیه به اینجا ختم نمی‌شود این افراد تلاش هم می‌کنند تا این افکار را از ذهنشان دور کنند و البته که موفق نمی‌شوند چراکه هرچه بیشتر تلاش کنند بیشتر فکرشان درگیر آن موضوع می‌شود. بیایید با هم یک تمرینی انجام دهیم. همین حالا سعی کنید برای 60 ثانیه به یک خرس سفید رنگ چاق و بزرگ فکر نکنید. چه شد؟ احتمالاً اولین چیزی که به ذهنتان آمد همین خرس سفید چاق و بزرگ بود. درست است؟ پس نتیجه تلاش برای فکر نکردن به یک موضوع، فکر کردن به همان موضوع خواهد بود.

حالا که افراد مبتلا به این اختلال متوجه شدند که نمی‌توانند از افکار ناراحت کننده اجتناب کنند، تلاش می‌کنند تا به شیوه های دیگری متوسل شوند تا اضطراب خود را کاهش دهند. از این رو ممکن است به کارهایی نظیر شستشوی بیش از حد و کارهای تکراری مختلف روی آورند که این کارها همان‌هایی هستند که به کرّات تکرار می‌شوند و ممکن است فرد را درگیر وسواس عملی کنند.

اختلال وسواس ذهنی عملی را می توان درمان کرد؟

دو دسته درمان اصلی برای درمان اختلال وسواس ذهنی عملی وجود دارد که عبارتند از دارو درمانی و روان درمانی. داروهایی که بر وسواس ذهنی عملی اثردارند، ماده‌ای به نام سروتونین را در مغز افزایش می‌دهند و رایجترین داروهای مورد استفاده برای درمان این اختلال، فلوکستین، فلووکسامین و سرترالین هستند. این داروها بر اساس شرایط شما توسط پزشک یا روانپزشک تجویز می‌گردد و بر اساس پژوهش ها 50 تا 60 درصد افراد با دارودرمانی جواب می‌گیرند و بهتر می‌شوند. البته در اکثر موارد با قطع دارو علائم بر می‌گردد که به همین دلیل توصیه می‌شود روان درمانی نیز در کنار دارو درمانی برای کنترل علائم در نظر گرفته شود.

مهمترین روش روان درمانی برای اختلال وسواس ذهنی عملی، درمان شناختی رفتاری است. معمولاً افراد مبتلا به وسواس ذهنی عملی از این می‌ترسند که اگر به خود اجازه دهند به افکار ترس آور فکر کنند و وسواس‌های عملی را انجام ندهند، اضطراب شدیدی را تجربه خواهند کرد که قادر به تحمل آنها نخواهند بود. در درمان شناختی رفتاری شما یاد می گیرید که اضطراب خود را بدون توسل به وسواس‌های عملی کنترل کنید. یکی از این روش ها آرامسازی است که به کنترل اضطرابتان کمک خواهد کرد. علاوه براین در این درمان شما می‌توانید بدون اینکه تلاش کنید تا افکار وسواسی حذف شوند، آن افکار خود به خود محو گردند. ممکن است باور کردن این موضوع برایتان سخت باشد ولی شما عملاً متوجه خواهید شد که این روش جواب می‌دهد. نتایج مطالعات هم نشان داده اند که 80 درصد افراد تحت درمان شناختی رفتاری بهبودی متوسط تا زیادی را بدست آورده اند و کیفیت زندگیشان بهتر می‌گردد.