احتمالاً شما هم این روزها خبرهای متعددی در مورد عفونت HIV و بیماری ایدز را شنیده‌اید. آنچه در چنار محمودی از توابع شهر لردگان در کشور عزیزمان ایران رخ داده است، زنگ خطری است که بایستی تک تک ما را در مورد این بیماری بیش از پیش حساس، آگاه و مسئولیت‌پذیر کند. در این مقاله سعی داریم شما را با دانستنی‌های ضروری در خصوص عفونت HIV و بیماری ایدز و همچنین آخرین یافته‌های علمی در خصوص پیشگیری و درمان آن آشنا کنیم.

HIV چیست؟ چه فرقی با ایدز دارد؟

HIV ویروسی است که سیستم ایمنی بدن را مورد حمله قرار می‌دهد. وظیفه‌ی سیستم ایمنی در بدن مقابله با عفونتهاست. منظور از عفونت ورود و تکثیر هرگونه عامل خارجی نظیر باکتری و ویروسها درون بدن است. سیستم ایمنی بدن از مجموعه‌ای از سلولهای خونی تشکیل شده است که به آنها گلبول سفید گفته می‌شود. گلبولهای سفید انواع مختلفی دارند که یک نوع از آنها که با نام گلبول سفید T شناخته می‌شود و خود وظیفه‌ی از بین بردن عوامل خارجی که وارد بدن می‌شوند را دارد؛ مورد حمله‌ی ویروس نقص ایمنی اکتسابی بدن یا همان HIV قرار می‌گیرد. این ویروس با ورود به گلبول سفید از مواد موجود در آن استفاده کرده و تعداد بسیار زیادی از خود را کپی (تکثیر) می‌کند. با گذشت زمان و با افزایش تعداد ویروسها در خون فرد آلوده شده به ویروس تعداد گلبولهای سفید کاهش پیدا کرده و بدین ترتیب فرد در برابر عفونتهای باکتریایی و ویروسی مقاومت خود را از دست می‌دهد. بدین ترتیب بدن فرد مستعد ابتلا به انواع بیماریهای عفونی و سرطانها می‌شود.

HIV از طریق مایعات بدن منتقل می‌شود که شامل موارد زیر است:

• خون

• مایع منی

• مایعات واژن و مقعد

• شیر مادر

ویروس در هوا یا آب یا از طریق تماس در تعاملات معمول روزمره گسترش نمی‌یابد.

اچ آی وی یک بیماری مادام العمر است و در حال حاضر هیچ درمان قطعی‌ای برای آن وجود ندارد، اگرچه بسیاری از دانشمندان در تلاشند تا دارویی برای از بین بردن این ویروس پیدا کنند، اما تا کنون درمان قطعی برای آن یافت نشده است. البته با مراقبت‌های پزشکی، از جمله رژیمهای دارویی ضد ویروسی، می توان عفونت HIV را تا حدودی کنترل کرده و سالها با ویروس زندگی کرد.

فرد آلوده به ویروس HIV بعد از گذر کردن از چند مرحله که جلوتر به آن خواهیم پرداخت به مرحله‌ی بیماری ایدز خواهد رسید. بیماری ایدز در آن مرحله‌ای رخ می‌دهد که فرد آلوده به ویروس در اثر از دست دادن تعداد زیادی از گلبولهای سفید که مسئول تامین امنیت بدن در برابر عفونتها هستند، از بین می‌روند و بدن به عفونتهای متعدد و مقاوم در برابر درمان دچار می‌شود. شانس زنده ماندن در فردی که به مرحله‌ی ایدز رسیده است تقریباً سه سال است. البته با انجام درمانهای ضد ویروسی در مراحل اولیه عفونت، امید به زندگی در فرد آلوده به HIV می‌تواند با یک فرد سالم برابری کند. با درمان ضد ویروسی، می‌توان HIV را به خوبی کنترل کرد و امید به زندگی تقریباً همانند کسی است که به HIV مبتلا نشده است.

بنابراین HIV نام ویروس نقص ایمنی اکتسابی انسان است که با حمله به سیستم ایمنی بدن، آن را دچار نقص می‌کند و ایدز نام بیماری‌ای است که در مراحل پیشرفته‌ی این عفونت و در اثر ضعیف شدن بدن در برابر انواع عفونتها پدید می‌آید. ایدز نوعی بیماری است که می تواند در مبتلایان به ویروس HIV ایجاد شود. این پیشرفته ترین مرحله عفونت HIV است. اما فقط به این دلیل که فرد مبتلا به عفونت HIV است|، به این معنی نیست که مبتلا به ایدز می‌شود. HIV، گلبولهای سفید خونی را می کشد. بزرگسالان سالم معمولاً تعداد 500 تا 1500 گلبول سفید CD4 (که مورد حمله‌ی ویروس اچ آی وی قرار می‌گیرد) را در هر میلی متر مکعب از خون خود دارند. فرد مبتلا به HIV که تعداد CD4 آن کمتر از 200 عدد در هر میلی متر مکعب از خون باشد، مبتلا به ایدز خواهد شد. بدون درمان، یک فرد آلوده به HIV که به آن HIV مثبت نیز گفته می‌شود طی مدت زمان تا 10 سال به بیماری ایدز مبتلا می‌شود. این مدت زمان می‌تواند کوتاه تر یا بلند تر باشد. با کم شدن تعداد سلولهای دفاعی بدن و ورود به مرحله‌ی بیماری ایدز، عفونتهای فرصت طلب و انواعی از سرطانها آماده‌ی حمله به بدن می‌شوند. اگر ایدز ایجاد شود، به این معنی است که سیستم ایمنی بدن به شدت به خطر می‌افتد. در اثر حمله‌ی ویروس اچ‌آی‌وی و از بین رفتن سلولهای دفاعی بدن، سیستم ایمنی آنقدر ضعیف می‌شود که دیگر نمی تواند با بیشتر بیماری‌ها و عفونت‌ها مبارزه کند. این باعث می شود فرد در برابر طیف گسترده ای از بیماری ها آسیب پذیر باشد، از جمله:

• ذات الریه

• بیماری سل

• برفک دهان، یک عفونت قارچی در دهان یا گلو است.

• سیتومگالوویروس (CMV)، نوعی ویروس تبخال است.

• مننژیت کریپتوکوکی، یک عفونت قارچی در مغز

• توكسوپلاسموز، عفونت مغزی ناشی از انگل است.

• cryptosporidiosis، عفونت ناشی از انگل روده

• سرطان، از جمله سارکوم و لنفوم

بنابراین اینکه طول عمر افراد مبتلا به ایدز کم می‌شود نه در اثر خود این بیماری، بلکه در اثر ابتلای این افراد به بیماریهای متعدد دیگری است که در حضور بیماری ایدز و از بین رفتن مقاومت بدن در دفاع از خود جان او را می‌گیرند. 

پس از ورود ویروس HIV به بدن، سه مرحله زیر طی می‌شود:

• مرحله 1: مرحله حاد ، چند هفته اول پس از انتقال

• مرحله 2: تأخیر بالینی یا مرحله مزمن

• مرحله 3: بیماری ایدز

سرعت پیشرفت عفونت و رسیدن به مرحله‌ی بیماری از فردی به فرد دیگر متفاوت است. بدون تشخیص به هنگام و درمان احتمال اینکه فرد آلوده در حدود 10 سال بعد به ایدز مبتلا شود وجود دارد و در صورت انجام تشخیص زودهنگام و درمانهای بموقع طول عمر فرد حامل ویروس HIV می‌تواند مانند یک فرد سالم ادامه یابد. البته دقت داشته باشید که هیچ درمان قطعی برای عفونت HIV وجود ندارد و درمانهای دارویی موجود با هدف کنترل این ویروس صورت می‌گیرند. با این درمانها سرعت رشد و تکثیر این ویروس در بدن کاهش می‌یابد اما هنوز دارویی که آن را به صفر برساند تولید نشده است. 

HIV از چه راههایی منتقل می‌شود؟ 

 هرکسی می‌تواند با ویروس HIV برخورد داشته باشد. این ویروس درون مایعات بدن فرد آلوده وجود دارد؛ این مایعات به شرح زیر هستند:

• خون

• مایع منی

• مایعات واژن و مقعد

• شیر مادر

راههای انتقال ویروس HIV بین افراد به شرح زیر است:

• رابطه‌ی جنسی واژینال و یا مقعدی

• با استفاده‌ی اشتراکی از سوزن، سرنگ و موارد دیگر برای تزریق مواد مخدر

• با به اشتراک گذاشتن تجهیزات خال کوبی استریل نشده 

• در دوران بارداری و یا  در هنگام زایمان از مادر آلوده به ویروس به نوزاد

• در دوران شیردهی

• از طریق قرار گرفتن در معرض خون کسی که مبتلا به HIV است، از جمله فرو رفتن سوزن سرنگ آلوده در بدن فرد دیگر (آنطور که برای خدمات دهندگان حوزه‌ی سلامت در بخش تزریقات ممکن است اتفاق بیافتد.)

• ویروس همچنین می تواند از طریق انتقال خون یا پیوند عضو و بافت منتقل شود. با این وجود، آزمایش دقیق برای HIV در میان اهدا کنندگان خون، اندام و بافت این اطمینان را می‌دهد که انتقال از این طریق به شدت نادر و نزدیک به صفر است.

 در موارد زیر انتقال ویروس HIV از نظر تئوری امکان پذیر است اما بسیار نادر تلقی می شود:

• رابطه جنسی دهانی (فقط در صورت وجود لثه های خونریزی دهنده یا زخم های باز در دهان فرد)

• گاز گرفته شدن توسط فرد مبتلا به HIV (فقط در صورت خونریزی بزاق)

• تماس بین پوست زخمی یا غشاهای مخاطی با خون کسی که مبتلا به HIV است.

HIV از طریق موارد زیر انتقال پیدا نمی‌کند:

• تماس پوست به پوست

• در آغوش گرفتن، دست دادن  یا بوسیدن

• هوا یا آب

• به اشتراک گذاشتن غذا یا نوشیدنی

• بزاق، اشک یا عرق (مگر اینکه با خون فرد مبتلا به HIV مخلوط شود)

• توالت، حوله یا ملافه 

• نیش پشه ها یا حشرات دیگر

توجه به این نکته ضروری است که اگر یک فرد مبتلا به HIV تحت درمان قرار گیرد و بار ویروسی (تعداد ویروس داخل حجم مشخصی از خون) بطور غیر قابل کشف داشته باشد، شانس انتقال ویروس به فرد دیگر به شدت پایین و نزدیک به صفر است.

از چه آزمایشاتی برای تشخیص HIV استفاده می شود؟

 چندین آزمایش مختلف برای تشخیص HIV وجود دارد. ارائه دهندگان خدمات بهداشتی مشخص می کنند که کدام آزمایش برای هر فرد بهتر است.

تست های آنتی بادی / آنتی ژن
تست های آنتی بادی / آنتی ژن رایج ترین آزمایش‌ها است. این آزمایشها می‌توانند بین 18 تا 45 روز بعد از اینکه HIV وارد بدن فرد می‌شود، وجود ویروس را مشخص کنند. این آزمایش‌ها آنتی بادی‌ها و آنتی ژن‌ها را بررسی می‌کنند. آنتی‌بادی نوعی پروتئین است که بدن برای مقابله با عفونت ایجاد می‌کند. از طرف دیگر آنتی‌ژن بخشی از ویروس است که سیستم ایمنی بدن را فعال می‌کند.

تست های آنتی بادی
این آزمایش ها خون را صرفاً  از نظر وجود آنتی بادی‌ها بررسی می کنند. بین 23 تا 90  روز پس از انتقال، بسیاری از افراد آنتی بادی قابل تشخیص HIV ایجاد می کنند که در خون یا بزاق توسط این آزمایشها قابل مشاهده می‌شود. این آزمایشات با استفاده از آزمایش خون یا سواب دهان انجام می‌شود.

اما به لطف پیشرفت دانش در سالهای اخیر یک راه‌حل ساده و سریع برای تشخیص زودهنگام آلودگی به ویروس HIV معرفی شده است که با برنامه ریزی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در مراکز ارایه خدمات جامع سلامت و مراکز مشاوره بیماریهای رفتاری به رایگان ارایه می‌شود. تست تشخیص سریع HIV یا رپید تست ایدز.

رپید تست نوعی ابزار تشخیصی اچ آی وی است که در عرض کمتر 30 دقیقه جواب آزمایش را نشان می‌دهد. از روش های تشخیصی آزمایشگاهی اچ آی وی بسیار راحت تر است. ذکر این نکته ضروری است که این تست از دقت 100% برخوردار نیست و به همین دلیل هم جایگزینی برای تستهایی نظیر الایزا به حساب نمی‌آید. بیشتر کاربرد این تست برای غربالگری (بیماریابی) است و به علت سرعت و سهولت انجام آن امروزه بعنوان یک گزینه خوب در درسترس است. 

خوب است این نکته را هم یادآور شویم که جواب آزمایشهای مرتبط با HIV و ایدز بصورت محرمانه بوده و تنها به فردی که آزمایش را داده است اعلام می‌شود. حتی اطلاعات فرد مراجعه کننده به مرکز مشاوره بیماریهای رفتاری (که در تمامی شهرها وجود دارند) نیز بصورت کاملا محرمانه باقی می‌ماند. 

دوره‌ی پنجره HIV چیست؟

 بلافاصله بعد از ورود ویروس HIV به بدن، این ویروس شروع به تکثیر شدن می‌کند. واکنش سیستم دفاعی بدن به ورود این عامل خارجی تولید آنتی بادی است. آنتی بادی ها موادی پروتئینی هستند که در پاسخ به آنتی ژن (بخشهایی از ویروس یا باکتری که وارد بدن می‌شوند و با سلولهای بدن انسان تمایز دارند) در بدن ترشح می‌شوند. مدت زمانی که طول می‌کشد تا میزان آنتی بادی و آنتی ژن موجود در خون و یا بزاق فرد آلوده شده به سطح قابل تشخیص برای دستگاهها و تستهای آزمایشگاهی برسد از 23 تا 90 روز متغیر است. در طول این مدت زمان ممکن است فرد آلوده شده باشد اما تستهای آزمایشگاهی خبر از سلامت او بدهند. 

دوره‌ی پنجره به فاصله‌ی زمانی بین ورود ویروس HIV به بدن تا زمان قابل تشخیص شدن میزان آنتی بادی اختصاصی آن در نمونه خون یا بزاق گفته می‌شود. نکته اینجاست که فردی که آزمایش HIV انجام داده و نتیجه آن منفی بوده است، اگر در دوره‌ی پنجره باشد می‌تواند دیگران را آلوده کند. به همین خاطر هم لازم است که فرد آزمایش را در بازه‌ی زمانی چندماهه دوباره تکرار کند تا سلامت و یا ابتلای وی تایید شود. 

علائم اولیه ابتلا به HIV چیست؟

 مرحله‌ی اول بعد از آلوده شدن به ویروس HIV را عفونت حاد نام گذاری کرده اند. در مرحله‌ی عفونت حاد ویروس با سرعت زیادی تکثیر می‌شود و سیستم ایمنی بدن با تولید آنتی‌بادی سعی در پاسخ دادن به آن می‌کند. این مرحله در برخی از افراد فاقد هرگونه علامتی است. با این حال در بسیاری از افراد در مرحله عفونت حاد  علائمی بروز می‌کند که به اصطلاح غیر اختصاصی هستند. یعنی این علائم شبیه به سرماخوردگی و یا ابتلا به یک بیماری ویروسی مثل آنفولانزا خواهند بود. این علائم ممکن است خفیف یا شدید باشند و بین چند روز تا چند هفته ادامه پیدا کنند. علائم اولیه ابتلا به ویروس اچ آی وی شامل موارد زیر هستند:

• تب
• لرز
• تورم غدد لنفاوی
• درد و ضعف عمومی بدن
• بثورات پوستی
• گلو درد
• سردرد
• حالت تهوع
• درد و ناراحتی معده

با توجه به اینکه این علائم شبیه به یک بیماری ساده و پیش پا افتاده مثل سرماخوردگی است؛ اکثر افرادی که به HIV مبتلا می‌شوند از کنار این علائم به سادگی عبور می‌کنند. این احتمال بسیار بالاست که فردی که با این علائم به پزشک و یا مرکز درمانی مراجعه می‌کند نیز اصلا مشکوک به آلوده شدن به HIV در نظر گرفته نشود و هیچ اقدامی در این خصوص برای او صورت نگیرد. این موضوع یکی از مواردیست که عفونت HIV و بدنبال آن بیماری ایدز را تبدیل به یک موضوع مخاطره انگیز برای جان انسانها کرده است. 

بعد از بروز علائم اولیه که در بالا به آنها اشاره کردیم، فرد آلوده به ویروس برای مدت بسیار طولانی‌ای که حتی تا 10 سال هم ممکن است به طول بیانجامد مانند یک فرد سالم و بدون هیچ گونه علامتی به زندگی خود ادامه خواهد داد. در این دوره طولانی بدون هیچ گونه علامت است که فرد می‌تواند آلودگی را به دیگران منتقل کند. در طول 10 سال اتفاقات زیادی برای یک فرد آلوده می‌تواند رخ دهد، مثلا او می‌تواند ازدواج کرده و بچه دار شود و بدین ترتیب شانس آلوده شدن همسر و فرزند یا فرزندانش به این ویروس وجود خواهد داشت. ممکن است فردی که مثالش را زدیم در اثر نیدل استیک (فرو رفتن سهوی سوزن سرنگ در بخشی از بدنش) در محل کار خود که بعنوان یک پزشک یا پرستار در آن خدمت می‌کند آلوده شده باشد.

البته درصد افرادی که در اثر نیدل استیک به این بیماری مبتلا می‌شوند در مقایسه با کسانی که در رابطه‌ی جنسی و در اعتیاد تزریقی با سرنگ مشترک دچار آن می‌شوند بسیار ناچیز است. افرادی که رابطه‌جنسی با شرکای جنسی متعدد دارند بویژه در همجنسگرایان مرد شانس ابتلای بالایی دارند. امروزه در کشور ما هم بیشترین راه انتقال ویروس در بین افراد ارتباط جنسی است. اینجاست که لزوم توجه به اصول اخلاقی و به تاخیر انداختن نخستین رابطه جنسی به زمان ازدواج اهمیت خود را نشان می‌دهد. البته استفاده از وسایل محافظتی نظیر کاندوم در ارتباط جنسی، مانع از انتقال ویروس HIV خواهد شد. 

علائم بیماری ایدز چیست؟

ایدز به سندرم نقص ایمنی اکتسابی اطلاق می‌شود. سندرم نقص ایمنی اکتسابی به مرحله‌ای گفته می‌شود که سیستم ایمنی بدن فرد آلوده تحت تاثیر تکثیر ویروس HIV و از دست رفتن تعداد قابل توجهی از گلبولهای سفید؛ قدرت خود را از دست داده و در برابر انواع عفونتها ناکارآمد می‌شود. اگر HIV با آزمایشهای زودهنگام تشخیص داده شده و درمانها به موقع انجام شوند و فرد آلوده تحت نظر قرار بگیرد، معمولاً به ایدز مبتلا نمی‌شود. اگر HIV تا اواخر تشخیص داده نشود، ممکن است فرد آلوده به ایدز مبتلا شود. اگر فرد آلوده درمان خود را بطور دقیق دنبال نکند نیز شانس بالایی برای ابتلا به ایدز خواهد داشت. انواعی از ویروس HIV هم وجود دارند که به درمانهای فعلی مقاوم هستند و داروهای ضد ویروس کنونی نمی‌توانند در کنترل آنها موفق عمل کنند. بدون درمان مناسب و مداوم فرد آلوده به ویروس اچ آی وی ممکن است خیلی زود به مرحله‌ی بی بازگشت ایدز برسد. در مرحله‌ی ایدز چون سیستم ایمنی بدن آسیب جدی دیده است، کار زیادی برای نجات جان او نمی‌توان انجام داد اما اگر فرد در مراحل اولیه آلودگی تشخیص داده شود و درمانها را بخوبی دنبال کند این شانس را خواهد داشت که چندین دهه به زندگی خود ادامه دهد.

علائم بیماری ایدز می تواند شامل موارد زیر باشد:

• کاهش سریع وزن
•  تب مکرر
• تورم مزمن غدد لنفاوی، به ویژه زیر بغل  گردن و کشاله ران
• خستگی مزمن
• عرق شب
• شکاف های تیره زیر پوست یا داخل دهان، بینی یا پلک ها
• زخمها ، لکه ها یا ضایعات دهان و زبان ، دستگاه تناسلی یا مقعد
• برجستگی ها ، ضایعات یا بثورات پوستی
• اسهال مکرر یا مزمن
• مشکلات عصبی مانند مشکل در تمرکز ، کاهش حافظه و سردرگمی
• اضطراب و افسردگی

 همانطور که در بخشهای نخست این مقاله توضیح دادیم، فرد در مرحله‌ی بیماری ایدز در اثر ابتلا به بیماریهای عفونی دیگر است که جان خود را از دست می‌دهد.

برای پیشگیری از ابتلا به عفونت HIV و بیماری ایدز چکار باید کرد؟

 متداول ترین روش انتشار HIV از طریق رابطه جنسی مقعد یا واژینال بدون کاندوم است. این خطر را نمی توان به طور کامل از بین برد، مگر اینکه از رابطه جنسی به طور کامل اجتناب شود، اما با استفاده از برخی اقدامات احتیاطی می توان خطر را به میزان قابل توجهی کاهش داد. اگر نگران خطر ابتلا به HIV هستید، باید:

• برای HIV آزمایش بدهید. این مهم است که وضعیت سلامت خود و شریک زندگی خود را بدانید. 
• برای سایر عفونت های مقاربتی (STI) تست بدهید. در صورت مثبت بودن آزمایش و ابتلا به بیماری، باید آنرا تحت درمان قرار دهید، زیرا داشتن STI خطر ابتلا به HIV را افزایش می دهد.
• از کاندوم استفاده کنید. باید روش صحیح استفاده از کاندوم را بیاموزید و هر بار که رابطه جنسی داشتید، از آن استفاده کنید. این نکته را باید در نظر داشته باشید که مایعات قبل از منی (که قبل از انزال در مردان ظاهر می شوند) می توانند دارای ویروس HIV باشند.
• شرکای جنسی خود را محدود کنید. باید یک شریک جنسی داشته باشید که رابطه جنسی انحصاری با او باشد.
• اگر HIV دارید داروهای خود را طبق دستورالعمل مصرف کنید. تبعیت از درمان خطر انتقال ویروس به شریک جنسی را کاهش می دهد.

به عنوان جمع‌بندی:

 از زمان کشف اولین مورد بیماری ایدز کمتر از 70 سال می‌گذرد؛ با این حال به خاطر ویژگیهای منحصربفرد و کشندگی ای که این ویروس دارد به شدت مورد توجه قرار گرفته است. عامل ایجاد بیماری ایدز ویروسی به نام HIV است که می‌تواند درون مایعات بدن از جمله خون، خود را تکثیر کند و آن چیز که این ویروس را منحصربه فرد کرده این است که سیستم ایمنی بدن که مسئول مبارزه با عوامل بیماری زا است را نشانه گرفته و از پای در می‌آورد. بدین ترتیب فرد آلوده اگر درمان نشود در اثر از دست دادن توان مقابله با عوامل بیماری زا جانش را از دست خواهد داد. امروزه مهمترین راه انتقال این بیماری از طریق روابط جنسی است و به لطف پیشرفت دانش راه های تشخیص و کنترل این بیماری بهتراز قبل عمل می‌کنند. هر یک از ما در مورد عامل این بیماری در معرض خطر هستیم و در برابر انتشار آن مسئولیم.  مشارکت در برنامه‌های غربالگری که بصورت رایگان و محرمانه انجام می‌شوند می‌توانند شانس زندگی را به فرد آلوده‌ای که خود بی‌خبر است و خانواده‌ی وی ببخشد. امید است که در برابر این بیماری همیشه ایمن باشید و اینکه هرگز خبرهایی مانند آنچه در چنار محمودی به گوش رسید دوباره تکرار نشود.