شاید کمتر کسی باشد که با دیدن نوزادی تپل به وجد نیاید. در فرهنگ جامعه ما تپل بودن نوزادان جذابیت آنها را چند برابر میکند، اما چه آینده ای در پیش روی این نوزادان و جوامعی مانند ما است؟!  خطر اضافه وزن در کودکی، خطری است که امروزه به یکی از معضلات مهم بهداشتی تبدیل شده است. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، تعداد کودکان مبتلا به اضافه وزن و چاقی طی ۴۰ سال اخیر از ۱۱ میلیون نفر به ۱۲۰میلیون نفر رسیده است و این آمار و ارقام بسیار نگران کننده است. 

چاقی اصولا تجمع بیش از حد چربی تعریف میشود. به گونه ای که سلامت فرد را تحت تاثیر قرار دهد. آمار چاقی کودکان در کشور ما از زمانی اوج گرفت که سبک زندگی خانواده ها دچار دگرگونی شد؛ تغذیه خانواده ها به سمت مواد پرکالری تغییر یافت، اصول بازی های کودکان به سمت یکجانشینی رفت و کودکان دچار مسائل فکری خارج از محدوده سنی خود شدند.

اما چه عواملی سبب روند رو به رشد چاقی در کودکان شده است؟

یکی از فاکتور های اصلی چاقی کودکان، اضافه وزن مادر در دوران حاملگی است. نوزادانی که از مادران چاق متولد میشوند، 3 تا 5 برابر شانس بیشتری برای چاق شدن در دوران کودکی دارند. به همین دلیل است که توصیه میشود خانم هایی که اضافه وزن دارند، قبل از باردار شدن به وزن ایده آل خود برسند یا در صورتی که با وزن بالا باردار شدند، سعی کنند در دوران بارداری وزن گیری زیادی نداشته باشند. در صورتی که وزن گیری مادری در دوران بارداری بیش از حد باشد به احتمال زیاد کودکی با وزن اضافی در نوجوانی خواهد داشت. 

وزن کودک پس از پایان شیرخوارگی بشدت تحت تاثیر رژیم غذایی خانواده قرار میگیرد. نوع غذای پدر و مادر بر نوع غذای کودک موثر است. شاید بتوان گفت شایع ترین و مهم ترین علت چاقی کودکان دریافت کالری بیش از حد نیاز بدن در مدت طولانی به وسیله مواد غذایی است که کالری بالایی دارند. ناکافی بودن تحرک بدنی عاملی برای تجمع کالری دریافتی به صورت چربی در بدن است. طبق تحقیقات انجام شده تماشای تلوزیون و کامپیوتر علاوه بر کاستن از تحرک کودک خود به عنوان عاملی مستقل بر اضافه وزن کودک موثرند و بنابر توصیه موسسه علمی آمریکا تماشای بیش از 1 الی 2 ساعت تلویزیون در روز برای کودکان مجاز نیست.

در حالت طبیعی هنگامی که کودک بیش از حد انرژی دریافت کند، سیستم های بدن او وارد عمل می‌شوند تا از اضافه وزن او جلوگیری کنند. هنگام غذا خوردن کودک، سیستم های بدن اشتها را کنترل می‌کنند تا کودک بیش از حد غذا نخورد، مگر اینکه مسائل روانی که بر اشتها و اضافه وزن موثرند، دخالت نمایند. به طور مثال زیاد خوردن در کودکانی که دچار افسردگی اند، شایع است. طبق مطالعات در کودکانی که ساختار خانوادگی آنها از هم گسیخته است خطر امکان چاق شدن، 9 برابر کودکان معمولی است.

اضافه وزن و چاقی کودکان چگونه تشخیص داده میشود؟

معمولا تپل بودن نوزادان تا دو سالگی عامل خطرسازی نیست، چراکه وزن نوزادان در ابتدای تولد عمدتاً تحت تاثیر رژیم غذایی مادر در دوران بارداری است و پس از آن وزن گیری نوزاد تحت تاثیر تغذیه با شیر مادر یا فرمولاها قرار میگیرد. رشد نوزاد تا ۶ ماهگی بسیار سریع است که پس از آن نوزاد می‌تواند وارد کانال رشدی خود شود و به وزن مطلوب خود برسد. در یک سالگی کودک ممکن است به دلایل فیزیولوژیکی و رشدی وزن گیری کند، اما این اضافه وزن اغلب پایدار نمی ماند. همان طور که ذکر شد تا دو سالگی اضافه وزن کودکان نگران کننده نیست. 

برای تشخیص اضافه وزن کودکان از سن 2 تا 19 سالگی منحنی هایی ترسیم شده است. بر این اساس اگر شاخص توده بدنی کودک (وزن تقسیم بر مجذور قد) روی منحنی صدک 85-95 باشد، کودک اضافه وزن داشته و برای چاق شدن آماده است ولی اگر روی منحنی از صدک 95 به بالا باشد، کودک چاق است. این کودکان باید از نظر پروفایل چربی خون ناشتا، سطح کلسترول خون، سطح انسولین و قند خون ناشتا، عملکرد کبد و غده تیروئید (درصورت افقی شدن رشد قدی) بررسی گردند. چاقی کودکان در سنین 3 تا 9 سالگی بسیار حائز اهمیت است. زیرا چاق شدن این کودکان درنتیجه تکثیر سلول های چربی است که با چاقی در بزرگسالی ارتباط مستقیم دارد.

چه پیامد هایی در انتظار کودکان چاق می باشد؟

هنگامی که فردی در سنین کودکی چاق می شود، تعداد سلول های چربی او افزایش می یابد. به همین علت بزرگسالان چاق که دوران کودکی چاق بوده اند، به سختی میتوانند وزن خود را کم کنند. در صورتی که اگر فرد در بزرگسالی چاق شود، تنها حجم سلول های چربی افزایش می یابد که به مراتب قابلیت درمان بهتری دارد. چاقی شکمی در کودکان اهمیت بیشتری دارد زیرا این نوع چاقی نسبت به انواع چاقی محیطی، خطر بیشتری برای او به دنبال خواهد داشت.

کودکان چاق به علت اختلال در سوخت و ساز بدنشان بشدت مستعد ابتلا به بیماری های متابولیک هستند. علاوه بر عوارض جسمانی چاقی، عوارض روحی و روانی سختی بر کودک تحمیل میکند که تحمل آن برای کودک دشوار است. از عوارض جسمانی چاقی میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 

بیماری های متابولیت:

مطالعات نشان داده اند که 20 تا 30 درصد کودکان چاق 5 الی 11 ساله، دچار افزایش فشار خون می باشند که این میزان 10 برابر کودکان با وزن طبیعی است. همچنین افزایش چربی خون که به نظر میرسد مربوط به تجمع چربی در شکم باشد، در این کودکان شایع است. افزایش چربی شکمی همچنین می‌تواند منجر به مقاومت به هورمون انسولین در این کودکان گردد و اگرچه  دیابت نوع 2 در کودکان نادر است، ولی حدود یک سوم کودکان مبتلا به دیابت نوع 2 چاق هستند. همچنین بالا بودن هورمون های جنسی و انسولین میتواند منجر به رویش موهای زائد در صورت و اختلالات قاعدگی در دختران نوجوانان چاق شود. همه این موارد در صورت بروز در کودکی و نوجوانی میتوانند تا بزرگسالی ادامه یابند.

مشکلات ارتوپدی: 

در کودکان چاق نچسبیدن صفحه رشد استخوانی و نرم بودن استخوان های غضروفی سبب می‌شود که این کودکان دچار مشکلات مفصلی گردند. حدود 50 تا 70 درصد کودکانی که دچار لغزندگی سر استخوان ران هستند چاق می باشند. کودکان چاقی که از درد ناحیه لگن یا زانو شکایت دارند و یا در راه رفتن دچار مشکل می‌شوند حتما باید از نظر لغزندگی سر استخوان ران بررسی گردند.

مشکلات گوارشی: برگشت محتویات معده به مری و اختلال در تخلیه معده ممکن است در تعدادی از کودکان چاق دیده شود، این علائم در اثر تجمع چربی در ناحیه شکم و افزایش فشار داخل شکم ایجاد می شوند.

 
مشکلات تنفسی: طبق مطالعات انجام شده میزان کارایی ریه در کودکان چاق کمتر از کودکان معمولی است و این امر زمینه ابتلا به آسم را در کودکان ایجاد می‌کند. مقدار اکسیژن خون این کودکان هنگام خواب کاهش می‌یابد و به نظر میرسد همین موضوع می‌تواند سبب شود که قدرت یادگیری و به خاطر سپردن در این کودکان کمتر گردد.  

علاوه بر مشکلات جسمانی، کودکان و نوجوانان چاق به طور معمول به اختلالات روحی روانی و رفتاری هم چون افسردگی، گوشه گیری، اضطراب و عدم اعتماد به نفس نیز مبتلا می باشند که آنها را در اجتماع منزوی می‌کند. این امر می تواند در موفقیت کودک در تحصیل و امور عملی تاثیر بسزایی داشته باشد.

چه راه حل هایی برای درمان کودکان چاق وجود دارد؟

ذکر این نکته ضروری است که هرچه مدت زمان ابتلای کودک به چاقی بیشتر باشد، خطرناک تر است. بنابراین در صورتی که کودک شما دچار اضافه وزن یا چاقیست، بهتر است زمان را از دست ندهید و هرچه سریعتر نسبت به رفع این مشکل اقدام کنید. در ادامه راهکارهایی برای کاهش وزن به شما پیشنهاد خواهیم داد: 

۱) اصلاح رژیم غذایی: بسته به سن کودک، رژیمی که برای کاهش وزن او در نظر گرفته میشود متفاوت است، اصولاً تا سن 5 سالگی برای درمان اضافه وزن، رژیم غذایی محدود نمیشود، زیرا رژیم غذایی محدود در این دوره بشدت بر رشد قدی کودک تاثیر منفی میگذارد. کاهش کالری در کودکان این سن به این صورت است که مقدار کالری مورد نیاز بدن او توسط متخصص تغذیه محاسبه می شود و پس از آن سعی در حفظ وزن فعلی کودک میگردد تا با افزایش سن کودک و افزایش رشد قدی، کودک به شاخص توده بدنی ایده آل خود برسد.

درصورتی که کودک بالای 5 سال مبتلا به اضافه وزن باشد، با توجه به میزان اضافه وزن او متخصص تغذیه رژیم های متفاوتی بر پایه حفظ وزن، کاهش میزان اضافه وزن یا در موارد شدید چاقی، کاهش تدریجی وزن ارائه میدهد. ذکر این نکته ضروری است که عادات و رژیم غذایی کودک از همان اوایل عمر او شکل میگیرد و اگر عادت های غذایی از همان ابتلا صحیح باشد، کمتر کودکی مبتلا به اضافه وزن می شود.

مصرف چه موادی به کودکان چاق توصیه میشود؟

روزانه 5 نوبت به کودک میوه و سبزی تازه بدهید. این مواد به سبب فیبر بالایی که دارند حجم مناسبی از غذا را وارد دستگاه گوارش کودک کرده و به کودک احساس سیری می‌دهد، در کاهش جذب چربی ها موثرند و منبع غنی از ویتامین ها و املاح و ترکیبات آنتی اکسیدانی برای کودک هستند.

مواد نشاسته ای برای تامین 50 تا 60 درصد کالری مورد نیاز کودک توصیه می‌گردد. این مواد تحت عنوان قند های پیچیده نام گذاری شده اند. مصرف بیش از حد این مواد خصوصا اگر فاقد سبوس باشند، می‌تواند وضعیت اضافه وزن کودک را بدتر کند.

اگر بپرسید که بالاخره مواد چرب عامل اضافه وزن اند یا مواد شیرین، باید به شما بگوییم که پاسخ هر دو است. در حقیقت مواد چربی بیش از دو برابر مواد شیرین، انرژی تولید می‌کنند و در صورتی که زیاد مصرف شوند این انرژی اضافی به صورت چربی در قسمت های مختلف بدن تجمع می‌یابد. مواد قندی نیز که تحت عنوان قند های ساده مطرح اند به نسبت مواد چربی، کالری کمتری دارند، اما بسرعت سبب افزایش و سپس کاهش قند خون میشوند و این سبب میشود کودک مرتباً به سمت این مواد روی بیاورد. به طور مثال یک عدد شکلات حاوی حداقل 200 تا 300 کالری میباشد که کودک در یک میان وعده ممکن است چندین عدد از آن بخورد. این مواد قندی در صورت اضافه دریافت، میتوانند در بدن به چربی تبدیل شده و در قسمت های مختلف بدن از جمله کبد و عارضه کبد چرب را منجر شوند. خطرناک ترین مواد برای کودکان چاق، آن دسته از مواد غذایی هستند که چربی و قند های ساده را باهم دارند. نظیر انواع شکلات ها، کاکائو، کرم ها و غیره.  مصرف این دسته از مواد توسط کودک چاق باید بشدت محدود و یا حتی الامکان حذف شود.

مواد لبنی منبع خوبی برای پروتئین های حیوانی اند که برای رشد کودک بسیار مهم است. همچنین کلسیم و ویتامین های A ،D ،E و B12 موجود در آنها برای کودک درحال رشد ضروری است. در کودکان دچار اضافه وزن، مصرف لبنیات پرچرب به سبب چربی های اشباع فراوان بایستی محدود گردد.

مصرف مواد زیر برای کودکان چاق ممنوع است.

کودکانی که عادت غذایی صحیحی ندارند، معمولا میان وعده هایی فقیر از مواد مغذی نظیر انواع تنقلات مصرف میکنند که بیش از 27 درصد انرژی روزانه خود را از این طریق کسب میکنند که معادل 168 کیلو کالری در روز است. این مواد به سبب کالری زیاد و فقر مواد مغذی برای کودک چاق بسیار مضر اند. فست فود ها نیز که حداقل 1000 کیلوکالری دارند سبب به هم خوردن تعادل در وعده های غذایی شده و وضعیت کودک چاق را بدتر میکنند. نوشابه های شیرین هم سبب می شود که کودک حدود 500 تا 600 کیلو کالری اضافی دریافت کند و به سبب ترکیبات قندی ساده در روند کاهش وزن کودک اختلال ایجاد میکنند. این مواد همچنین ممکن است جایگزین شیر و لبنیات در وعده های غذایی کودک شوند که او را از مواد مغذی مفیدی که دارا هستند محروم می کنند.

۲) تحرک و فعالیت بدنی:
تحرک روزانه کارهایی است که کودک به طور معمول انجام میدهد مثل رفتن به مدرسه، تمیز کردن اتاق و غیره. در این نوع فعالیت ها همه عضلات درگیر نمی شوند، در صورتی که ورزش مطلوب، تمام عضلات کودک را درگیر می کند و کودک باید به این فعالیت ها بپردازد.

اما مهمترین سوالی که ممکن است برایتان پیش بیاید، این است که چه میزان ورزش برای کودک چاق توصیه میشود؟

در این خصوص باید بدانید که برنامه ورزش کودکان چاق باید بر پایه 150 دقیقه در هفته با شدت متوسط شروع شود. این امر سبب میشود که سلامت او تامین گردد و از بیماری هایی که ممکن است تندرستی او را تهدید کند جلوگیری شود.هنگامی که کودک به این سطح از ورزش رسید بهتر است میزان و زمان ورزش افزایش یابد و به 250 تا 300 دقیقه در هفته برسد تا به تدریج وزن کم کند. بهترین روش ورزش آن است که تمام روزهای هفته صورت گیرد. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه هرچه تحرک ورزش بیشتر باشد، اثر آن بیشتر خواهد بود و تحرک ورزش بر پایه تعداد ضربان قلب است. (البته در نوجوان سالم و نوجوانانی که داروی خاصی مصرف نمیکنند)

ورزش های هوازی منظم سبب میشود که:

• سوخت و ساز بدن کودک افزایش یافته و چربی سوزی خوب اتفاق بیفتد.
• جریان خون به قلب و عروق افزایش یافته و خون رسانی به اعضاء بدن به خوبی صورت گیرد.
• عمل جذب قند خون به خوبی صورت گیرد و این قند به راحتی در بدن تحمل شود و نیاز به هورمون انسولین کاهش یابد.
• از فشار خون بالا در کودک جلوگیری شود.
• تولید هورمون اندروفین مغز افزایش یافته و اضطراب و تشویش کودک کمتر شده و خلق و خوی آنها بهتر شود.

۳) درمان اختلالات رفتاری:

متاسفانه تاثیری که چاقی بر روان کودک میگذارد قابل چشم پوشی نیست. اولین قدم آن است که اگر کودک به درک و شعورعقلانی کافی رسیده است، او را از عوارض و پیامد های چاقی آگاه کنید. باید در جامعه به این نکته توجه شود که چاقی در کودکان یک بیماری است و مانند بسیاری از بیماریهای دیگر قابل درمان است. پس نباید حقوق اجتماعی کودک چاق نادیده گرفته شود و در جامعه منزوی گردد. به وجود آوردن این فرهنگ خصوصاً در مدارس و تربیت کودکان دیگر در خصوص حقوق کودکان چاق امری ضروری است. باید حس اعتماد به نفس در این کودکان تقویت شود زیرا این کودکان بیشتر از هر کودک دیگری در معرض کاهش اعتماد به نفس می باشند. و کلام آخر اینکه کودکان سرمایه های گرانبهای مملکت اند. تلاش کنیم تندرستی آنها را از قبل تولدشان جدی بگیریم.